Mga butod na sira

Bulan na naman kan Agosto, bulan ki sadiring ngangabilon. Asin ini an bulan na giraray kitang minasabi kan mantra na nagpapagiromdom satuya na an dai mamoot sa sadiring tataramon, orog pa kabata sa malansang sira. Ano man baya ining sinasabing tataramon na ini na kadaklan baga satuya nag-iisip na ini an Tagalog o Pilipino/Filipino na yaon sana sa sentro, sa Manila, asin sa laog kan telebisyon o an mga istasyon sa Manila? Totoo na may dominasyon an Tagalog huli sa nangyari tang agi-agi. Pwede man nanggad na nasa posisyon na an Tagalog na gamiton ining taktika kan mga purista na padagos na kikilon an pagtambo kan satuyang iba pang mga tataramon orog na ta kadakul satuya an dai man na baga nangunlabot sa pigsasabing mga tataramon na ini. Basta sana man makataram.

Kaya giraray ngonyan na bulan, madadangog ta an mga daing sagkod na programa na nagsasabing may sadiri na kitang haman na tataramon asin ini an tataramon na yaon pa giraray sa ngimot ninda Francisco Balagtas, Lope K. Santos, Jose Corazon de Jesus, o kun Bikol ini, ini an Bikol kan mga taga-Canaman, an sinasabing “Home of Standard Bikol” o an Bikol sigun sa komisyon kan Simbahan na nagtao nin dakitaramon kan satuyang pagmisa? Bikol na nagsasagom sa mga katukdoan kan teyolohiya sa paagi kan pagbarari kan satuyang mga dila. Dakitaramon na daing gayong pighorop-horopan, na igwang siring na lokalidad asin partikularidad an kulturang pinadudumanan asin pinaghahalian kan kada tataramon. Dakitaramon na daing isusugad. (Sa ibang panahon ko na ini tutukaron, ining bagay na ini dapit sa paghira kan dakitaramon kan Misa.)

Balik dyaday kita sa akademya asin mga eskwelahan na an Agosto nagiging oras nin mga puru-pasali. Yaon na naman si mga programang dai pa nakahali sa kun ano an mga kinatudan na paagi, na gari an tataramon gadan asin dai na nagdadakula asin naghihiwas nin huli ta tukal an tataramon sa literatura. O kaya an literatura ginagamit tanganing pasugmadan sana kan pagtukdo kan tataramon na ipapatutuom. Kaya minsan kontemporanyong rawitdawit, pigbabasa sa tono kun pano binabasa si Balagtas. Nag-aalon-alon. Malungsuhon alagad daing ludok. Dai nahiling ta dai man pigtutukdo an ebolusyon kan mga tataramon. Baog na Filipino an tinutukdo. Daing orag an Bikol na pigsasabi. Kaya an tataramon na tinutukdo limitado sana sa espisikong kapanahunan kan suanoy na panahon, na dai naman nakahawas asin nakakatadom sa boot kan mga nag-aadal ngonyan kan mga tataramon na ini. Minsan an Ingles, biktima kaini. Mekanikal an paghiling sa mga tataramon. Ta an mismong tataramon na tinutukdo, hinihiling na butod nang sira. Labi pa ini sa malansang sira. Asin haloyon na ining sistema na dai nakakahawas sa satuyang komunidad, na imbes na an Filipino magin paagi nin kritikal na paghorop-horop sa kamugtakan kan satuyang mga banwaan, dai ini napapangyari, nin huli ta an tataramon, pighihiling sana sigun sa panunod kan gramatika asin purog na leksikon. An tataramon, pasali sana. Puros taram, suhay sa hawak. Totoo ini sa mga nagtutukdo nin Filipino na daing pag-agimadmad sa iba pang banwaan sa Filipinas. Na an Filipino piglilimitahan sana sa kun ano an yaon sa sentro, kun ano an sinabi kan mga tinataklang poder kaibahan an mga ahensya kan gobyerno. Kun hihilingon, an kada tataramon identidad ta man mismo. An Filipino, parehong identidad asin tatarmon. Kaya kaipuhan na sa pagsabot kan tataramon na Filipino, mahiling ta na an anuman na pinaghalian tang tataramon gikan sa Bikol, Pangasinan, Ilokano, Sebuano, Bisaya patin naman an Ingles, ini gabos may nahihimong salak asin bawas sa satuyang mga kaisipan. Binibilog kita kan satuyang itinataram. Kaya sa paghona ko, kaipuhan na mahiling kan mga nag-aadal sa akademya asin mga nagpapadalagan kan mga edukasyonal na institusyon na mahiwas na an agi-agi kan satuyang mga tataramon tanganing limitahan sana ini sa sarung tataramon na piniling magin basehan kan 1920’s. Mayo na ini sa kamot kan pira.

May istorya ako tungkol sa mga kabisto ko na marahayon sa matematika asin syensya asin nareklamo na maluyahon sinda sa Filipino, ta nakakatungka daa ini. Asin ta an Filipino nakasentro sana sa balarila kan panahon pa kaidto, asin hinihiling pa giraray an kolokyal na balbal o hababa. Na an Filipino asin Tagalog sainda saro sana, asin mayo man baga ngayang kritikal na pag-atid-atid sa kasaysayan kan tataramon na ini na satuyang inaako bilang saro sa opisyal na tataramon kan nasyon. Ini an kulang sa kadaklan na nagtutukdo kan Filipino, butod na sira an tinutukdo siring na an akademya nalalamos naman sa sadiri kaining pangiturogan na dai man kaini matawan nin panininondagan sa kun arin bayang tataramon an angay asin dapat na kita nakakanood. Ini an mga butod na sira. An uro-Ingles, an turu-Tagalog kun Agosto. An biko-bikong Bikol-Bikol kun may okasyon na Bikol. Sa iba ngani, daing patas na paghiling sa mga tataramon, may mga nagtutukdo nin Filipino, na bako sanang hababa an paghiling kundi sinasabing bakong Filipino an mga tataramon sa Bikol. Sa pagsabot ko, an Bikol, sa Naga man ini o Nabua, sa Legazpi man ini o sa Ligao, sa Bato, Catanduanes o Bato, Camarines Sur, ini gabos mga tataramon sa Filipinas na kun tatawan nin paghiling, a’ngay na isurat asin gamiton tanganing kita magkapaghorop-horop asin makapagdiskurso kan satuyang mga sadiring kamugtakan asin paghiling sa kinaban. Bukas na posibilidad an yaon sa satuyang mga tataramon, yaon digdi an pagsagom niyato sa kinaban asin orog kaining papakusugon an satuyang pagsabot sa sadiri man o sa iba kun babalukaton niyato an satuyang sadiri sa kamot kan mga butod na pag-isip na yaon sa akademya asin gobyerno, asin siring man sa simbahan.

Sa kadakulan nin tataramon sa Filipinas, orog na nangangaipuhan kita nin mga paradakitaramon asin kultural na iskolar na kayang sagumon kun ano an Filipino sa pinakahararom, mahiwas, asin liputok na pagsabot asin pagsaboot. Bakong ekslusibo sa saro sanang susugmadan an tataramon na Filipino. Ta dawa ngani may tataramon kitang hinihiling na elegante asin iyo na sang maninigo, na ini panliteratura asin pansimbahan asin ini panbakya, padyak o rapsak, dai na sana kita basta makakapagduhagi nin ibang ngangabilon sa paagi nin pagimponer baga kan kun ano an hiling tang tama asin magayon, nin huli ta orog kalabi kaipuhan ngonyan an mamaan na pagkulibat asin pagsayod kan satuyang mga tataramon. Mahiwas an proyekto kan pagbilog kan Filipino siring na totoo man ini sa kun ano an baya an Bikol. Sakuya, daing sarung Bikol. Dakul na Bikol an kaipuhan na patamboon. Sa bulan na ini nin mga tataramon, kaipuhan na pakusugon asin padanayon an pag-isip na igwa pa man giraray na ibang sulog, ibang salog, ibang direksyon na nagsasaringsing kun sain makakalangoy giraray ining satuyang mga dila na mayong pagkatakot sa anuman na duging kaisipan.